انسان در مسیر عبودیت و بندگی خداوند بعد از اقامه‌ی نماز، ایتاء و دادن زکات را پیش رو دارد و همچنانکه در بیان فضیلت اقامه‌ی نماز سخن فراوان رفته است؛ در باب ایتاء زکات هم مطلب فراوان است اما هنوز اهمیت نظام زکات در جامعه از ابهاماتی برخوردار است که نیاز به روشنگری بیشتری دارد ما در این نوشتار آنچه را که پیرامون مبحث زکات ضرورت جامعه ماست خواهیم آورد، باشد که مفید واقع گردد و اهل ایمان با شکل کاربردی و اجرایی زکات بیشتر آشنا و در راستای عملی کردن این رکن مهم بندگی همتی والاتر از گذشته داشته باشند تا بتوانند مرهمی بر زخمهای ناشی از فقر جامعه‌ی ایمانی و اسلامی بنهند و در کارنامه حسنات، رضایت و خشنودی خداوند را برای خود به ثبت برسانند.زکات در مکه واجب شده و نصاب در مدینه تعیین شده است. در قرآن از زکات به صدقه و از صدقه به زکات تعبیر شده است طوری که مسمی واحد و اسم متفاوت است. لذا «الصدقة زکوة و الزکاة صدقة».
صدقه دلیل صدق ایمان و تصدیق روز قیامت است.
بارزترین مظهر و نشانه صدق؛ کرم و بخشش و بارزترین مظهر کذب؛ بخل و خسّت است. زکات در 30 مورد در قرآن بصورت معرفه آمده و در 27 مورد همراه با اقامه نماز در یک آیه آمده است از 30 مورد فوق 8 مورد در سوره های مکی و 22 مورد در سوره های مدنی است.
صدقه و صدقات هم 12 بار آمده و عموما در آیات مدنی است
زکات حق مال است و در صورت عدم پرداختِ به موقع استفاده از مال شرعاً حرام می‌شود به دلیل: و آتوا حقه یوم حصاده 141/انعام. و الذین فی اموالهم حق معلوم 24/ معارج.
زکات در آغاز دعوت اسلامی نصاب نداشت زیرا اموال مسلمین به آن اندازه نرسیده بود که مشمول زکات واقع شود اما در مدینه نصاب تعیین شد چون اموال به حد قابل توجهی فراوانی یافت.

ایتاء زکات و اعطاء زکات
اعطاء زکات تنها بر دادن زکات دلالت می‌کند اما ایتاء زکات بر دادن همراه با میل و رغبت و به دور از منت نهادن دلالت دارد و ما مکلف به ایتاء زکات هستیم.
ما خالطت الزکاة – ای الصدقه – مالا الا أفسدته
زکات با هیچ مالی مخلوط نمی‌شود مگر اینکه آن را به فساد می‌کشد حال اگر کسی که مستحق زکات نیست آن را بر گیرد مال او هم به فساد کشیده می‌شود.

اموالی که مشمول زکات می‌شوند:
زکات تنها محدود به چارپایان، پول، زراعت و کشاورزی، ثمرات باغ و بستان نیست، بلکه ساختمانهای بلند که به قصد سود دهی و اجاره دادن ساخته می‌شوند، کارخانجات، اموال منقول و غیر منقول مانند کشتی ها، اتوبوسها، هواپیما، هتلها، چاپخانه ها و شرکت های تجاری و صنعتی، درآمدهای پزشکان، مهندسان و وکلاء، قضات، کارمندان و کارگرانی که دارای حقوقهای بالا هستند را شامل می‌شود.
اما قبل از بیان چگونگی کیفیت تعیین زکاتِ موارد فوق، لازم است به اختصار به اهداف و آثار زکات در حیات فردی و اجتماعی بپردازیم.
به اختصار می‌توان آثار و اهداف زکات را در موارد ذیل خلاصه نمود:
در حیات فردی:
1- پاکسازی درون از بخل و خسّت
2- تمرین بذل و سخاوت
3- متخلق شدن به اخلاق کریمانه خداوندی
4- شکر نعمت که حافظ‌ِ نعمت می‌شود
5- رهایی قلب از حب دنیا و دنیا پرستی
6- رشد دادن به شخصیت فرد زکات دهنده
7- جلب محبت دیگران
8- پاک کننده مال از حرام و برکت دهنده به آن
9- رفع حاجت و نیاز فقیر
10- پاکسازی درونِ گیرنده‌ی زکات از حسد و بغض و کینه
آثار اجتماعی زکات
1- تقویت روابط اجتماعی {به عبارت امروزین تأمین اجتماعی} اما تفاوت نظام زکات با بیمه اجتماعی در این است که زکات هر چه را که فرد نیاز دارد تضمین و تامین می‌کند اما بیمه هر چه را که خود مصلحت می‌داند آن هم با شرایط خاص تأمین و تضمین می‌کند.
2- ایجاد تحول در ساختار اقتصادی و جلوگیری از تمرکز ثروت
3- تقویت روحیه برادری و اخوت در میان امت اسلامی
4- مقابله با گدایی و تکدی گری
5- ایجاد اشتغال از محل زکات برای بیکاران و افراد متکدی
6- مقابله با مشکلات تجرد و عدم اختیار همسر بخاطر فقر اقتصادی.
خداوند به اختصار در قران اموال زکوی (واجب الزکات) را آورده و شرح و تبیین کیفیت تطبیق و اجرای آن را به سنت صحیح پیامبر واگذارده است.

این اموال عبارتند از:
1- طلا و نقره: الذین یکنزون الذهب والفضه و لا ینفقونها فی سبیل الله... 34/توبه.
2- زراعت و میوه ها و ثمرات باغی: کلوا من ثمره اذاء أثمر و آتوا حقه یوم حصاده 141/انعام.
3- کسب و تجارت: یا ایهاالذین آمنوا انفقوا من طیبات ما کسبتم 276/بقره.
4- هر چه از زمین اخراج و استخراج گردد: ومما أخرجنالکم من الأض 276 بقره. که شامل همه رستنی های زمینی به شرطی که به حد نصاب برسند، می‌شود.
5- اموال: خذ من اموالهم صدقه 103/توبه – و الذین فی اموالهم حق معلوم 24/معارج
مال: شامل تمامی چیزهایی که مردم میل در گرفتن آن و صاحب شدنش را دارند، می‌شود؛ شتر، گاو، گوسفند، طلاو نقره همه مال هستند.
لذا دو شرط برای مال بودن هر چیزی کافیست 1- امکان دست یابی 2- امکان بهره جویی و استفاده از آن به این ترتیب یک مشت خاک مال نیست چون امکان استفاده از آن وجود ندارد. منافع مختلف از قبیل حقوق مؤلفین یا مخترعان و مکتشفان، مال است.

شرایط مال زکوی { واجب الزکات}
شرط اول – مالکیت تام بنابراین اموالی که مالک معین ندارند زکات به آنها تعلق نمی‌گیرد مانند بیت المال که از محل زکات و مالیات گرد آوری شده است و در تملک امت اسلامی بوده و برای مصارف خاص است.
همچنین اراضی وقفی عام زکات ندارند اما وقفِ خاص زکات دارد.
مال حرام زکات ندارد چون پاک نیست.
در رابطه با زکات دَین {قرض} آیا بر عهده‌ی دائن (قرض دهنده) است (چرا که ملک حقیقی است) یا بر عهده مدیون (قرض گیرنده ) چون می‌تواند در آن تصرف کند یا اینکه اصلاً زکات ندارد ؟
باید بگوییم که مالکیت دائن و مدیون غیر تام است پس با توجه به نوع دَین مسئله‌ی تعلق زکات به دَین هم متفاوت است در یک تقسیم کلی دَین بر دو نوع است:
1- قرضی که امید به اخذ و باز پرداخت آن وجود دارد پس زکات هم دارد.
2- قرضی که امیدی به بازپرداخت آن وجود ندارد بنا بر قول امام علی و ابن عباس هنگامی‌که صاحب قرض آن را وصول نمود زکات یک سال آن را پرداخت نماید و بقیه سالهایی را که در ملکیت او نبوده زکات ندارد.

شرط دوم: نماء یعنی اینکه منشاء سود و فائده باشد و رشد نمایدحال رشد حقیقی از طریق تولید و تولد یا رشد تقدیری یعنی اینکه امکان زیادت بطور بالقوه در آن از طریق به گردش درآوردن وجود داشته باشد در غیر این صورت اموال استهلاکی (غیر قابل رشد و مصرفی) زکات ندارند.
بنابراین چون آحاد جامعه نیازمند تطهیر و تزکیه و رشد و نمو هستند زکات هم به اموال نامی‌(نمو کننده) تعلق می‌گیرد و در این حوزه تفاوتی میان زارع و کارخانه دار وجود ندارد.
خداوند علیم و حکیم زکات را تنها بر دامداران و کشاورزان واجب نگردانیده، بلکه بر صاحبان سرمایه و ثروت از هر قشری و صنفی واجب فرموده است.

شرط سوم:
3- رسیدن به حد نصاب در رابطه با حیوانات و چارپایان از قبیل شتر، گاو، گوسفند (بز، میش) که به تفصیل در کتب فقهی آمده است مثلاً زکات شتر از 5 تا 9 نفر یک گوسفند است – یا از 40 گوسفند 1 گوسفند – 30 گاو یک گوساله یک ساله و...
البته اضافه بر نصاب برای چارپایان مسأله سائمه بودن ( یعنی خود بچرند نه برایشان علوفه آورده شود ) و غیر عامله بودن ( یعنی جهت شخم، آبیاری، و حمل بار مثل گاو و شتر ) استفاده نشوند به شرط گرفته شده است همچنین گذشت یک سال ( چون در پروار شدن آنها مؤثر است ) در زکات چارپایان شرط است.
در رابطه با نصاب طلا و نقره مقدار نقره به طلا تبدیل می‌شود و اگر به حد نصاب رسید زکات دارد حد نصاب طلا 20 مثقال است و 20 مثقال معادل 85 گرم می‌باشد و نقره 595 گرم است که باید 5/2% آن زکات داده شود یعنی گرم 875/14=100÷5/2×595 چرا که نصاب نقره 200 درهم می‌باشد و هر درهم برابر هفت مثقال است و هر 200 درهم برابر 140 مثقال و معادل 595 گرم می‌باشد.
زکات مال التجاره: مثلاً زمینی که چند سال از خرید آن می‌گذرد به قصد سود بیشتر، به محض فروختن آن باید 5/2 درصد آن بعنوان زکات پرداخت شود
اقسام تاجر
1- تاجر مدیر مانند مغازه داران معمولی هر سال یک بار با احتساب هزینه های جاری (در صورت استیجاری بودن مغازه، اجاره بهای آب،برق، تلفن و...) 5/2 درصد سود و سرمایه را زکات می‌دهند.
2- تاجر محتکر: آن دسته از تاجرانی هستند که منتظر بالا رفتن قیمت مال التجاره‌ی خود هستند مانند زمین، مغازه، ساختمان، باید هر ساله زکات بدهند مگر اینکه بازار راکد باشد در این صورت بعد از فروش مال التجاره زکات می‌دهند و اگر قادر به پرداخت زکات سالانه بعلت فقدان نقدینگی، نبودند می‌توانند هر زمان که مال التجاره فروش رفت به صورت سالانه آن را حساب و جمعاً پرداخت نمایند. مثلاً سال اول 10% افزایش قیمت داشته 5/2 % را حساب کرده و در ذمه داشته باشند و سال بعد 20% افزایش و به فروش رسید زکات دو سال را با هم روی هم پرداخت نمایند
زکات محصولات کشاورزی یعنی هر چه از زمین بروید یک دهم در صورت دیمی بودن و یک بیستم در صورت آبی بودن می‌باشد البته نصاب این محصولات با توجه به حدیث: لیس فیمادون خمسه اوسق زکاۃ أوصدقه ؛
وسق برابر 60 صاع و 5 وسق برابر 300 صاع می‌باشد حال اگر صاع 2400 گرم یا 2176 گرم با اندک تفاوتهایی که در این مقدار وجود دارد 5 وسق تقریبا برابر 720 الی 750 کیلوگرم می‌باشد.
مستغلات مانند خانه، حیواناتی که اجاره داده می‌شوند مانند شتر، گاو جهت شخم و آبیاری، ماشینهای حمل و نقل و کشاورزی و سایر وسایل حمل و نقل هوایی و دریایی از در آمدهایشان زکات داده می‌شود به شرطی که درآمد حاصله حد نصاب داشته باشد و حد نصاب آنها با 20 مثقال طلا یا 200 درهم نقره (595 گرم) مورد سنجش قرار می‌گیرد.

شرط چهارم زکات:
مازاد بودن مال زکوی از نیازمندیهای ضروری است یعنی بعد از احتساب هزینه های ضروری آنچه باقی می‌ماند اگر نصاب باشد زکات دارد.

شرط پنجم:
مدیون و مقروض نبودن صاحب مال طوری که با پرداخت دین نصاب شکسته شود دیگر زکات واجب نیست.

شرط ششم:
گذشت یک سال بر مال زکوی.
به این ترتیب به اختصار با زکات و شرایط وجوب زکات آشنا شدیم اما در آیه 60 سوره توبه 8 گروه معرفی شده اند که مستحق زکات هستند قبل از معرفی اصناف موجود که در آیه به آنها اشاره شده باید بدانیم که زکات برای به چرخش در آوردن چرخه تولید است نه مصرف. لذا بر خلاف نظر کسانیکه که می‌پندارند زکات نوعی کاسه گدایی به دست گدایان دادن است باید گفت که: زکات یکی از مهمترین ابزارهای ایجاد عدالت و توسعه اجتماعی و توزیع عادلانه ثروت است.
لذا با جمع آوری و هزینه کردن صحیح زکات می‌توان زمینه های اشتغال و فرصت های شغلی را از طریق ساخت کارگاهها و کارخانه های تولیدی و همچنین تهیه ابزار کار برای کسانی که دارای مهارت های فنی هستند فراهم ساخت اما از گروههای هشتگانه ای که قرآن به عنوان مستحقین زکات تعیین و معرفی نموده است ظاهرا گروه مؤلفه القلوب و بردگان و عاملین (بعلت عدم انتظام نظام بیت المال ) وجود ندارد و ابن سبیل هم بصورت محدود موجود است.
لذا از اصناف هشتگانه تنها 1- فقرا 2- مساکین 3- غارمین (ورشکستگان اقتصادی و افراد وامدار که برای هدف مشروع مدیون شده باشند)4- فی سبیل الله؛ وجود دارند.
اما ساماندهی به کیفیت توزیع زکات بر این گروهها بسیار ضرورت دارد چرا که باید توزیع زکات در راستای ریشه‌کنی فقر – مسکنت، ورشکستگی باشد و در مورد فی سبیل الله لازم است مصادیق از محدوده‌ی جنگجویان راه خدا و جهاد فراتر رفته و هر مصداقی را که در این حوزه بگنجد در برگیرد مانند صندوقهای خیریه، دعوتگران راه خدا، دانشجویان مستعد و نیازمند و تأسیس مؤسسات دینی و فرهنگی و... در پایان یادآور می‌شوم که در تهیه این مقاله از جلد دوم کتاب فقه الزکاة تألیف استاد دکتر یوسف قرضاوی استفاده شده است.